Η «Πομπηία των Αλπεων»;

Οι μεγάλες φυσικές καταστροφές -η πτώση του προϊστορικού μετεωρίτη στο Γιουκατάν ή η έκρηξη του Βεζούβιου- ερέθιζαν ανέκαθεν τη φαντασία του ανθρώπου. Η τελευταία υπόθεση δεν είναι μεν τόσο εντυπωσιακή, ωστόσο παρουσιάζει ενδιαφέρον πέραν του καθαρώς επιστημονικού.

Μπορεί μια ξαφνική κατολίσθηση να προκάλεσε την εξαφάνιση προϊστορικού οικισμού, που μπορεί εν καιρώ ν' αποδειχθεί ως μια «Πομπηία των Αλπεων»; Το ερώτημα διατυπώθηκε από τον γεωλόγο και ειδικό στη μελέτη των πυριτόλιθων, Αλεξάντερ Μπινστάινερ, και αφορά τον λιμναίο οικισμό στην ανατολική πλευρά της αυστριακής λίμνης Μόντζεε. Ο οικισμός αποτελούνταν από 20-50 καλύβες πάνω σε πασσάλους στερεωμένους στα αβαθή της λίμνης, οι άνδρες φορούσαν ενδύματα από δέρματα ζώων ή άχυρα, οι γυναίκες διακοσμούσαν τα δικά τους με κοχύλια- κι όσοι ήθελαν να έχουν πιο «μοντέρνο» στιλ μασούσαν πολτό από φύλλα και μαλακό φλοιό σημύδας, ένα είδος προϊστορικής τσίκλας.

Η Ευρώπη της 4ης π.Χ. χιλιετίας έβριθε από λιμναίους οικισμούς της συγκεκριμένης μορφής, για παράδειγμα γύρω από τη λίμνη Παλαντρού στη Γαλλία, αλλά και σε Ελβετία, Αυστρία, Σλοβενία, τη γερμανική λίμνη Γκάρντα, αλλά και τη δική μας λίμνη Ορεστιάδα (της Καστοριάς). Ο οικισμός της Μόντζεε κατέχει ιδιαίτερη θέση ανάμεσά τους - αφού ο πληθυσμός του φαίνεται πως είχε ιδιαίτερες γνώσεις σε μια τέχνη που δεν γνώριζε εξάπλωση στην Ευρώπη, τη μεταλλουργία. Μεθοδικά αναζητούσαν στις γύρω ορεινές περιοχές σπηλιές μεταλλευμάτων, αποσπούσαν το μετάλλευμα σε πήλινους κλιβάνους και κατασκεύαζαν όπλα με κοκκινωπούς ιριδισμούς.

Σαν τους Ινδιάνους διέσχιζαν με μονόξυλα το δίκτυο ποταμών και λιμνών φτάνοντας σε πολύ μακρινές για την εποχή αποστάσεις -έως και τη λίμνη της Κονστάντσα- για ανταλλαγές αγαθών. Αρκεί ν' αναφερθεί πως και ο Οτζι, η αρχαιότερη μούμια του παγετώνα του Τιρόλου- έφερε πέλεκυ κατασκευασμένο από χαλκό της Μόντζεε.

Γύρω στο 3.200 π.Χ. -κατά τις εκτιμήσεις του Αλ. Μπινστάινερ- κάποια φυσική καταστροφή έθεσε τέλος στην πολιτιστική κοινότητά τους. Η κατάρρευση πλαγιάς μήκους πέντε χλμ., στη νότια πλευρά της λίμνης, προκάλεσε κύματα ύψους πέντε μέτρων κι έθαψε τον οικισμό. Τα ίχνη της καταστροφής ανακαλύφθηκαν προσφάτως εντελώς τυχαία σε βαθύτερα ιζήματα της περιοχής και έπειτα από μελέτες εβδομάδων έγινε αναπαράσταση του συμβάντος. «Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα» χαρακτηρίζει τη θεωρία του «τσουνάμι των Αλπεων» ο Γερμανός ειδικός Χέλμουτ Σλίχτερλε, ενώ ο υπεύθυνος για την περιοχή, Αυστριακός αρχαιολόγος Ερβιν Ρουπρεχτσμπέργκερ φρονεί πως η κατάρρευση του λίθινου τείχους δίνει νέες διαστάσεις στα μυστήρια του πολιτισμού της Μόντζεε.

Μετά την πλημμύρα η περιοχή εγκαταλείφθηκε για τουλάχιστον μία χιλιετία -μήπως για τον προϊστορικό άνθρωπο η καταστροφή του οικισμού συνδέθηκε με κάποιους οιωνούς κατάρας ή στοιχειωμένου τόπου; Εδώ και χρόνια οι αρχαιολόγοι αναζητούν στοιχεία στην ιλύ, βατραχάνθρωποι ξεθάβουν όλο και περισσότερους πασσάλους, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί κανένα σημάδι από ταφικά μνημεία, λατρευτικούς βωμούς ή ξόανα θεοτήτων.

Γιατί οι πρώτοι αυτοί «Ευρωπαίοι» προτιμούσαν τους λιμναίους οικισμούς; Κάποιοι ερευνητές έδωσαν ως εξήγηση την ανάγκη των κατοίκων για ασφάλεια. Η εποχή γύρω στο 3.000 π.Χ. ήταν διάσπαρτη από πολεμικές συγκρούσεις, έτσι το πάχος των πασσάλων όλο και μεγάλωνε - είχαν αρχίσει να μεγαλώνουν και οι διαφορές μεταξύ «ευκατάστατων και φτωχών» λόγω του καταμερισμού της εργασίας. Μήπως σημαντικό ρόλο έπαιζε η εύκολη πρόσβαση σε «συγκοινωνιακό» δίκτυο; «Τα ποτάμια ήσαν οι αυτοκινητόδρομοι της Λίθινης Εποχής», υποστηρίζει ο Ελβετός αρχαιολόγος Ουρς Λόιτσινγκερ.

Πέραν τούτου, ο πληθυσμός δεν εξέτρεφε κοπάδια, ούτε ασχολούνταν με αγροτικές καλλιέργειες -προτιμούσαν την αλιεία, το κυνήγι ελαφιών, τη μεταλλουργία και το «εμπόριο». Η λίμνη -και ένα παράπλευρο ρυάκι που συνδέεται με τη γειτονική λίμνη Ατερ- τους προσέφερε επιπλέον έτοιμο αποχετευτικό σύστημα, ενώ η διάταξη λόφων και βουνών δημιουργούσε τα κατάλληλα ρεύματα αέρος για τη θέρμανση των κλιβάνων στην κατεργασία του χαλκού.

Οι ειδικοί δεν έχουν ακόμη κατασταλάξει με τη χρονολόγηση της φυσικής καταστροφής -μέχρι τώρα γνωρίζουμε πως αυτή συνέβη κάποια στιγμή μετά το πέρας της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων, περί το 10.000 π.Χ. Ο λιμναίος οικισμός της Μόντζεε ανακαλύφθηκε το 1872 και -κάπως αδέξιες είναι αλήθεια- ανασκαφές έφεραν στο φως χιλιάδες αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ορισμένα εκ των οποίων αληθινά νεολιθικά αριστουργήματα. Μόνον ο αριθμός των λίθινων και χάλκινων πελέκεων και των μεταλλικών αιχμών δοράτων -που θεωρούνταν ευγενή σύμβολα ισχύος- μαρτυρά την άνθηση του οικισμού της Μόντζεε. Αλλά όχι μόνον αυτό.

Τόσο η παρουσία του οπλισμού στη λάσπη όσο και καλοδιατηρημένοι καρποί -χάρη στην έλλειψη οξυγόνου- αποτελούν σημάδι πως ο οικισμός δεν εγκαταλείφθηκε «ειρηνικά». Με άλλα λόγια, μπορεί η καταστροφή να οφείλεται σε «αλπικό τσουνάμι» ή να πρόκειται για έκβαση κάποιων εχθροπραξιών. Οπως λέει χαρακτηριστικά και ο Αλέξ. Μπινστάινερ, «είναι αναγκαίος ένας εκτενέστερος ανασκαφικός σχεδιασμός στην περιοχή -και, ποιος ξέρει;- μπορεί σε παλαιότερα στρώματα του λιμναίου βυθού να βρεθούν και μούμιες».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 10/10/2008
Σχετικό link: http://www.enet.gr/online/online_text/c=111,dt=10.10.2008,id=70112048